به همت انتشارات فروغ آلمان جلد اول کتاب کارنامه و تاثیر دگر اندیشان ازلی در ایران به قلم منوچهر بختیاری پژوهشگر تاریخ مشروطیت ، به زیور طبع آراسته گردیده است. در سال ۲۰۱۵ نیز کتاب نهضت مشروطه و نقش تقی زاده-سوسیال دمکراسی و جدایی دین از دولت در دو جلد از همین نویسنده منتشر گردید. موضوع بابیان ازلی و نقش موثر آنان در انقلاب مشروطیت یکی از موارد کتمان و پنهان شده در تاریخ معاصر میهن ما است واین برای اولین باراست که موضوع ازلیان و نقش و تاثیر انکار نا پذیر آنان در چنین ابعاد گسترده ای مورد پژوهش وبر رسی دگربین قرارگرفته است.

"ازلیان" نام گروهی از پیروان سید علی محمد باب است که پس از وی یحیی صبح ازل را جانشین وی دانستند. این دسته از پیروان سیدعلی محمد شیرازی مشهور به باب که معتقد به کتاب بیان بوده و 'بیانی' نامیده می‌شدند، به دنبال طرح دعوی من یظهره الله بودن توسط میرزا حسینعلی نوری در سال ۱۸۶۶، نظریه‌های ایشان را در خصوص اینکه موعود کتاب بیان است را نپذیرفته و به دین بهایی نگرویدند و همچنان به کتاب بیان و جانشین سیدعلی محمد باب یعنی میرزا یحیی نوری صبح ازل پایدار و معتقد مانده و بابیان ازلی نام گرفتند.

تحرک ازلیان در سیاست ورزی نوین و برپایی بنیان های ایران نودر دو حوزه جغرافیایی عثمانی و ایران ،همچنین طرح و تدارک پیش زمینه های فکری وفروزش ذهنی مشروطه طلبی و تکاپوی عملی در سوی تحقق آن پیشبرده شد. سران ازلی حوزه استانبول میرزا آقاخان کرمانی و شیخ احمد روحی- دامادان صبح ازل- تمرکز نظری و عملی خود را در ترویج و تبلیغ ضرورت برقراری حکومت قانون و مساوات حقوقی همه اهالی ایران گذارده بودند. بر بستر این پیشدرآمد ها فعالین ازلی درون کشور به فعالیت گسترده ای در نکوهش بیداد و بی عدالتی ناشی از حکومت خودمدار فردی و لزوم برقراری نظام مشروطه روی آوردند. از میان بسیاران بابیان ازلی این جنبش موثر شخصیت های بلند آوازه ای چون میرزا نصرالله خان بهشتی موسوم به ملک المتکلمین، میرزا یحیی دولت آبادی، میرزا علیمحمد دولت آبادی، سید جمال الدین واعظ اصفهانی، ذکا ءالملک فروغی، میرزا جهانگیر خان شیرازی مشهور به صور اسرافیل، میرزا حسن رشدیه، ناظم الاسلام کرمانی ،حاج مهدی شریف کاشانی ،شیخ اسداله شریف کاشانی، قاضی ارداقی ..... را می توان نامبرد.

نویسنده کتاب در مقدمه آن می نویسد:

"موضوع این کتاب در حوزه حساس و خطر آفرین سرزمین ما است. حوزه ای که آزار و پیگرد و درد بسیار آفریده است. تحمیل تک صدایی و مذهب غالب و عدم گفتگوی آزاد و مختار وفارغ از هراس تفتیش در باره دگرا ندیشان بابی و تاثیر و سرنوشت آنها در ایران هاله ای راز آلود و توطئه نگر و مملو از بد فهمی گسترانده است. اجبار به نهان اندیشی و پنهان کاری و پرهیز عمومی از پرداختن به علل نارواداری و عدم تحمل دگر اندیشان در جامعه ما یکی از موانع اصلی باز دارنده از آزاد اندیشی و شکفتن مطلوب تر تفکر خلاق و پویا در این سرزمین بوده است."

وی در همین مقدمه می افزاید:

"سهم بابیان در شکستن برخی از موانع بازدارنده تغییر وتحول بویژه منهیات و منکرات شرعی و آفریدن بستر بازتربرای نو آوری و تغییر و گذر از دین ورزی قدسی و فقه سنتی به جهان نگری دینی گیتی مدار و حقوق جدید و ورود ایران به سیاست ورزی نوین در آثار غالب تاریخی ناگفته و یا در هاله ای راز آلود مانده است……"

نویسنده کتاب ، زنده یاد فریدون آدمیت مورخ دوران مشروطیت را که در یک خانواده دیوانی-سیاسی عصر مشروطه رشد کرده و ازلیان در مراوده با پدرش بوده ، آرشیو خصوصی پر و پیمانی هم از ان مراودات داشته است از این نظر که بسیاری از آنچه می دانسته را پنهان کرده و از آشکارگویی اسناد و مدارکی که در دسترس داشته پرهیز کرده ،نقد نموده است.

کتاب از هفت فصل تشکیل گردیده و نویسنده در این پژوهش از انبوهی از منابع و ماخذ استفاده نموده و راه را برای پژوهش های بعدی هموار نموده است. در پایان هر بخش از کتاب منابع مورد استفاده جهت سهولت مراجعه ارائه گردیده است.

در بخش اول کتاب پیشینه تاریخی آپین باب مورد بحث و بر رسی قرار گرفته و خواننده با گزاره ها و مفاهیمی چون امامت و مهدویت، مکتب شیخی و برآمدن آئین بیان آشنا میگردد. در این فصل خواننده بطور مختصر با زندگی و پیکار طاهره قره العین این شخصیت بر جسته جنبش بابی و سخنان او در دشت بدشت و همچنین از اقدامات شورشگرانه بابیان در این دوران مطلع میگردد.فصل دوم کتاب، حکایت بابیان در تبعید، ،حضور بابیان در استانبول و روزنامه اختر ونقش روشنگرانه برخی نویسندگان ازلی آن در نیمه دوم سده نوزدهم و آستانه مشروطه را بر می گوید. در این فصل یادی از میرزا آقا خان کرمانی و شیخ احمد روحی وداستان غم انگیز استرداد و قتل آنان گردیده و از اندیشه اتحاد اسلام و خواست به رواداری در سرزمین های اسلامی سخن میرود.فصل سوم کتاب به تعامل ازلیان با پروفسور ادوارد براون مستشرق و ایرانشناس انگلیسی اختصاص دارد. فصل چهارم کتاب به ازلیان درون کشور ومراکز تحرک آنانُ و نقش و تاثیر خانواده دولت آبادی در اصفهان و خاندان های ازلی کاشان و کرمان و تهران می پردازد. فصل پنجم کتاب از دشمنی ناصرالدین شاه با بابیان و نقش و هدایت گر ازلیان استانبول در ترور ناصرالدین شاه و از ارتباط میرزارضا کرمانی با بابیان ازلی سخن رفته است. فصل ششم کتاب به نقش ازلیان در آموزش و پرورش نوین و گذر از مکتب خانه به معلم خانه، و نهضت مدرسه سازی ازلیان اشاره دارد. فصل پایانی کتاب که اصلی ترین بخش را تشکیل داده به مثابه مهمترین و دربرگیرنده پیامد و نتیجه خواست و تحرک این دگراندیشان که با عنوان ازلیان در تکاپوی سیاست ورزی نوین نامگذاری شده ،بطور عمده به فعالیت ازلیان در دوران انقلاب مشروطیت اختصاص دارد . در دنباله در چیستی و چگونگی گذرازفقه سنتی به حقوق نوین واندیشه ملک البیان(سلطان عدالت گستر بابی) ، و جمهوری طلبی ارلیان سخن به میان آمده و از ترجیح نظام جمهوری خواهانه به نظام خودمدار موروثی میرزا یحیی صبح ازل ما و،همچنین «واقعه کرمان» بعنوان پیشدرآمدمشروطیت و حضور وتاثیر گذاری ازلیان بر این رویداد مهم تاریخ معاصر ما را با خبر می سازد.

مقدماتی برمشروطیت گفتار مهم دیگری از فصل هفتم کتاب است . بختیاری در این بخش به یک موضوع مهم و مرکزی اشاره داشته و می نویسد:

"نکته مهم در سنجش اسناد و شواهد تاریخ معاصر این است که بیشتر اثار معدودی منور الفکر عصر ناصری یا خطاب به اهل دیوان و حکومت بود و رو به سوی عامه مردم نداشت و به دلیل خفقان و سانسور اهل قدرت از مرحله خطی به نشر عمومی راه نیافت. حضور چند هزار نفره فعال و موثر دگر اندیشان که با بدنه جامعه در ارتباط و در اقصی نقاط کشور موثر و پراکنده بودند در آفرینش و گسترش این حوزه همگانی نا گفته مانده است.ازلیان با پنهان کردن باور های دینی خود و فراهم اوردن شبکه گسترده ای از فعالیت سری و نیمه مخفی و حتی علنی در داخل و خارج ایران توانستند در همگانی شدن اندیشه و ضرورت تحول و تغییر موثر گردند.این شبکه گسترده هم وسایل ارتباط جمعی نوین چون کتابت ، روزنامه ، شب نامه ، تلگراف و پست را به خدمت گرفت و هم با اسلام نمایی زمینه بهره گیری کار آمد از منابع و وسایل ارتباط سنتی چون مسجد و منبر ووعظ و گرد همایی اعیاد و عزاداری و حتی قهوه خانه و دیگر مناسک اجتماعی را فراهم کرد ."

در همین فصل از تشکیل «انجمن مخفی»، که از تبادل نظر و ره جویی بیت سیدمحمدطباطبایی و برخی ازلیان که جلسات محرمانه داشتند پرده بر میدارد . ازتشکیل دو محفل مهم و تاثیر گذ ار انجمن ملی و کمیته انقلاب و ارتباط جامع آدمیت وازلیان،روحانیون شیعه وازلیان درمشروطه سخن به میان امده و ارتباط سیدعبدالله بهبهانی وازلیان بویژه علی محمد دولت آبادی ،شیخ محمد مهدی شریف کاشانی ،میرزامحسن صدرالعلما داماد سید عبدالله، دیگرازلیان اطراف بهبهانی را به یاری اسناد در دسترس می کاود. خصومت شیخ فضل الله نوری نسبت به ازلیان، فعالیت و تاثیر ازلیان و در میان طلاب و شاگردان علمای عتبات ،قسمت های خواندنی دیگری از فصل هفتم است که خواننده علاقمند به روشنگری تاریخ را به تردید در بدفهمی های تاریخنگاری معاصر دعوت می کند.

به فهم مولف تكاپوى مؤثر اقليت كم‏شمارى كه معرفتى متفاوت با آنچه «دانش» علماى سنتى داشتند، در اين تحرك‏ها و سمت و سوى سريع، بى‏وقفه و سنجيده در بهره‏گيرى از همه ابزارها و فرصت‏ها حیرت زاست . تأسیس حكومت قانون و نظام انتخابى از سوى ازليان از سه دهه پيش از مشروطه از طريق روزنامه اختر و ديگر نشريات و رساله‏هایى كه به آنها اشاره گردیده ، به عنوان بديل حكومت‏ استبدادى و خودكامه قاجار اعلام و پيگيرى شده بود. ازليان و همراهانشان به گونه‏اى ‏منسجم و سازمان يافته و مؤثر دستيابى عملى به فرمان مشروطه، تأسيس ‏مجلس شوراى ملى و عقب راندن اولياى سنتى سياسى و دينى را تا حد توان و دانايى و ظرف زمان پيش بردند. انان توانستند علاوه بر بعد نظرى و طرح انديشه ‏مشروطه با تأسيس مدارس جديد، تربيت و بسيج آگاهانه يك نسل ازمشروطه‏خواهان و تجددطلبان، با رواج و استمرار روزنامه به عنوان عامل تحرك و بسيج اهل سواد و دانش و تأثير بر افكار عمومى جامعه را تا اندازه ای به سمت و سوی مورد نظر خود راهنمایی کنند. گسترش عرصه‏هاى عمومى به منظور كشاندن دسته‏هاى مختلف مردم به ‏صحنه‏هاى تحرك سياسى و فرهنگى، ايجاد كانون‏هاى بحرانى و اعتراضى و بهره‏ورى آگاهانه و همه‏جانبه از آنها كه در رویداد‏هايى چون «غائله كرمان» ، از دیگر نمونه های کارهای استثنایی ازلیان است. كشاندن روحانيون و طلاب شيعه به تقابل با حكومت،پیگیری اسارت و فروش دختران قوچان به منظور تحريك غيرت و هشياری ملى و عمومى زن و مرد، تقسيم كارآگاهانه با هدف نفوذ و تأثير در ميان منابع اقتدار و تحرک عمومى چون روحانيون تهران و عتبات و مدارس تربيت طلاب ‏شيعه از کارهای تاثیر گذار این دگر اندیشان زمانه خود است. ايجاد اولين تشكل‏هاى مخفى و نيمه‏سرى و ترویج ايده‏هاى‏ قانون‏خواهى و ضرورت تغيير و تحول، بهره‏گيرى از ابزارهاى ارتباط سنتى چون منبر و وعظ، همچنين وسايل مدرن ارتباطى چون روزنامه، شب‏نامه، تلگراف و پست، نمايشنامه و حتى شايعه‏سازى و شب‏نامه‏نويسى را می توان از کارهایی دانست که ازلیان برای پیشبرد مقاصد خود از آن سود بردند.

در وصف بختیاری ازلیان در بسيارى حوزه‏ها و فضاهايى كه در اين کتاب برشمرده ‏توانستند در كيفيت و جهت دهی و سمت و سوى فضاى‏ اعتراضى عمومى و نیز اهداف و خواست‏هاى عدالت ‏خواهانه و مشروطه‏طلبى و تأسيس مجلس شوراى ملى و دولت با اساس به گونه ای مؤثر تأثیرگذار شوند. طرح اوليه برخى خواست‏هاى سنتى چون ‏عدالت‏خانه و مركز تظلم، گذر به خواست تأسيس مجلس شوراى ملى و سپس قانون اساسى و مشروطه همه در يك فاصله زمانى كوتاه با درايت و هدايت و تأثير آشكار و نهان اقليت كم‏شمار اما آشنا به موازين حكومت ‏قانون صورت پذيرفت. هم حكومت‏گران و هم علماى روحانى شيعه در اين گذر شتاب‏آلود و مؤثر بى‏آنكه به همه ابعاد و پيامدهاى كار آشنا باشند و حتى آن را جدى بگیرند، دچار سردرگمى يا حيرت شدند و واکنش آنها به این تحولات سكوت‏ و بعضاً جانبدارى یا دنباله روی از آن بود. گنجاندن مدبرانه خواست عدالت‏خانه به ‏خواسته‏هاى سنتى علما توسط يحيى دولت‏آبادى و همفكرانش درواقع‏ ادامه خواست اعلام شده پيشين تجددخواهان قانون‏طلب ايران بود. فصل هفتم کتاب با یک جمع بندی همه جانبه و همراه با استنتاحات نویسنده در این عرصه به پایان می رسد.

ضمیمه های کتاب مشتمل برشرح حال‏ بحیی صبح ازل،‏ شيخ احمد روحى نظريه‏پرداز ازلى‏،امين‏الدوله حامى ازليان،ميرزا حسن‏خان خبيرالملك‏،حاجى رضاقلى خراسانى‏،ميرزا نجفعلى‏خان دانش‏ خويى‏، و مصاحبه ميرزا آقاخان كرمانى با ميرزا حسينعلى نورى - بهاءالله (متن ‏دست‏نوشته و تايپی) که بر غنای کتاب افزوده است.

مولف کتاب را به دگربینان و دگراندیشان جهان به ویژه زادگا ه ودیار خود تقدیم کرده که از نگاه نویسنده برغم همه فشارو نامرادی ها به سهم خود برتنوع ،تفاوت ، زیبایی ها و تحمل زیست زمینی افزوده اند.

تلاش نویسنده کتاب در روشن سازی این بخش از تاریخ معاصر ستودنی است.راقم این سطور برای آقای بختیاری در پرتو افکنی به این بخش از تاریخ آرزوی توفیق هر چه بیشتر دارد و خواندن این کتاب را به همه علاقمندان تاریخ معاصر ایران توصیه می نماید.

مهران دولت آبادی
دوازدهم آبان 1395